Gesloten compositie versus open compositie

-of- hoe ik onverwachts een reisje naar Japan maakte

Redouté (18de-19de eeuw), gesloten compositie

​Een voorwerp tekenen is één ding, maar je voorwerp op zó een manier afbeelden dat de toeschouwer geboeid blijft kijken is een ander. Compositie speelt hierbij een belangrijke rol en aanvankelijk wilde ik het verschil duidelijk maken tussen een gesloten en open compositie in botanische tekeningen, maar dit leidde mij naar een interessante vraag: Waarom nam de open compositie zijn intrede op het einde van de negentiende eeuw, terwijl de gesloten compositie voordien de alleenheerschappij had?
Wanneer men botanische tekeningen doorheen de eeuwen bekijkt, dan valt het op hoe de gesloten compositie eeuwenlang werd toegepast. Tot voor de twintigste eeuw was de gesloten compositie de norm, niet enkel omdat de uitgevers dit formaat het meest geschikt vonden voor drukwerk, maar simpelweg ook omdat het de traditie was. Kenmerkend voor een gesloten compositie is dat de aandacht van de toeschouwer naar het centrum van het beeld getrokken wordt. Het voorwerp past mooi in het gegeven frame en er is niets dat buiten dit frame valt. In één oogopslag kan de toeschouwer alle belangrijke kenmerken overschouwen. Deze manier van compositie is statisch en de toeschouwer ondervindt rust wanneer hij naar het beeld kijkt.

​Einde negentiende eeuw kwam hierin langzamerhand verandering. De open compositie deed haar intrede in de kunst en ook in botanische tekeningen. In een open compositie wordt het voorwerp zo geplaatst dat het gedeeltelijk verdwijnt achter het frame. De close up laat de ogen van de toeschouwer dwalen naar de grenzen van het beeld toe. In tegenstelling tot de gesloten compositie krijgt men een dynamisch gevoel wanneer men naar het werk kijkt.
Volgens Rita Parkinson, schrijver van het fantastische boek “The botanical art files, Composition, the design guide for botanical artists”, ligt de oorzaak bij de invloed van de fotografie, de film en de hedendaagse kunst, maar eerlijk gezegd vind ik dat zij er zich nogal vlug van afmaakt op deze manier.
Volgens mij ligt de oorsprong van deze verandering in de populariteit van de Japanse kunst einde negentiende, begin twintigste eeuw.  Belangrijke kenmerken van de traditionele Japanse kunst zijn:

• Afbeelden van onderwerpen uit de natuur zoals zoogdieren, insecten en planten
• Asymmetrie in de compositie waardoor het onderwerp niet in het midden moet staan
• Tweedimensionaal, effen achtergrond
• Geen centraal verdwijnpunt in het perspectief
• Veel versiering
• Geen schaduwen
• Eenvoudig kleurpalet

Hiroshige (18de-19de eeuw), open compositie

​Met de Meiji restauratie in 1868 sloot Japan een lange periode van isolement af en opende zij haar grenzen voor het Westen. Samen met handelswaren importeerden de Japanners fotografie en westerse printtechnieken. In ruil kwamen veel Japanse kunst artefacten (keramiek, ukiyo-e prints, textiel…) naar het Westen waar ze razend populair werden. Het begin van de Japonaiserie.
Er ontstond een verzamelgekte van Japanse kunst. Vooral ukiyo-e, waarvan de eerste exemplaren getoond werden in Paris, werden enorm populair. In 1856 stootte de Franse artiest Bracquemont op een kopie van het schetsboek Hokusai manga dat als inpakpapier gebruikt was voor een lading porselein! Dit was het beginpunt van zijn verzameling Japanse kunst die hij maar al te graag deelde met zijn vrienden. De beeldende kunst uit Japan werd zo een gemeenschappelijk thema. De rijkversierde Japanse houtsneden van Hiroshige (1797–1858) beïnvloedden een aantal westerse ontwerpers. Bewijs hiervan zijn de organische vormen van de art nouveau. In 1862 opende ” La porte Chinoise” in Parijs zijn deuren in de rue de Rivoli. Het was een winkel die diverse Japanse goederen verkocht en bijzonder populair was bij de Franse artiesten. Eén van de trouwe klanten was de Franse schilder Degas. Hij nam niet zozeer de thema’s over, maar wel de Japanse esthetiek: lange verticale formaten, asymmetrische compositie (ha, rinkelt er al een belletje?), vogelperspectief, open ruimtes en een focus op decoratieve motieven.
Vanuit Parijs verspreidde zich de liefde voor de Japanse esthetiek naar de rest van Europa. Whistler, een Britse kunstenaar, speelde een heel voorname rol in het introduceren van Japonaiserie in Engeland. Tijdens zijn jaren in Parijs verzamelde hij een prachtige collectie Japanse kunst die hij in 1859 meenam naar Engeland. In 1862 had er in Londen een internationale tentoonstelling plaats met een Japanse sectie die beschouwd wordt als één van de meest invloedrijke gebeurtenissen wat betreft de Japanse kunst in het Westen. Vooral de decoratieve kunst werd beïnvloed door de stijlkenmerken van de Japanse kunst en wordt aangeduid met de term anglo-japanse stijl. Een mooi voorbeeld van deze invloed zijn de schilderijen en designs van Whistler in zijn Peacock Room.

De Peacock Room van Whistler, bron Wikimedia

Edward J. Detmold, open compositie

​De beroemde Britse Detmold tweeling, Charles Maurice en Edward Julius (1883° - 1908/1957) werden beïnvloed door Hiroshige en Hokusai. Zij waren het die in 1903 zestien buitengewoon mooie aquarellen voor Kipling’s Jungle Book tekenden. Ze waren toen beiden 20 jaar oud. 

De slang uit Jungle Book, Detmold tweeling

​Hun werken waren enorm geliefd bij het Britse publiek en hadden een grote invloed op de compositie van botanische tekeningen in de daaropvolgende jaren, o. a. ook op deze dame waarvan ik vorig jaar een mooi boek cadeau kreeg: Jeannie Foord (data onbekend). ‘Decorative plant and flower studies for the use of artists, designers, students & others’, (London B.T. Batsford; New Your, C. Scribner’s Sons, 1906). Het boek bevat 40 gekleurde prenten met beschrijving van de plant met meer dan 400 studies van de groei en details. Het is een schoolvoorbeeld van Art Nouveau en van de incorporatie van de Japanse esthetiek in de botanische kunst. Over de kunstenares en auteur is héél weinig geweten.  Vrouwelijk kunstenaars kregen in deze periode sowieso maar weinig aandacht in tegenstelling tot hun mannelijke collega’s. Zij was een Schotse, afkomstig van Glasgow en was werkzaam einde 19de en begin 20ste eeuw.
Haar werk heeft enorm veel kenmerken gemeenschappelijk met de Japanse ukiyo-e prenten. De beelden zijn simpel van vorm, hebben duidelijke omtreklijnen en verdwijnen buiten het frame. Haar manier van signeren doet denken aan de stempels die de Japanse kunstenaars gebruikten. Voor de reproductie van haar tekeningen deed zij beroep op de Parijzenaar E. Greningaire die bedreven was in de lithografie en pochoirdruk. (1) 

ukiyo-e van Hiroshige

Litho van J. Foord

​J. Foord’s tekeningen werden geprezen voor hun detail en accuratesse en waren bedoeld voor studenten en ambachtslieden die decoratieve voorwerpen maakten. In haar voorwoord zegt zij dat het niet haar bedoeling was om een realistische weergave van de plant te geven. Met het oog op praktische doeleinden wil zij de sterkte, de delicatesse en het karakter van de vorm naar voor brengen door een simpele lijnvoering, maar wel met behoud van de charme en bevalligheid van de plant zelf.
Zij is maar één van de velen die een nieuwe weg bewandelde. Natuurlijk bleef de gesloten compositie een zeer grote rol spelen, maar de open compositie had zich een plaatsje in de kunstwereld kunnen veroveren en ook in de wereld van de botanische kunst.

​Opmerking

1. Methode waarbij gebruik gemaakt wordt van stencils uitgesneden in zinkplaten. De kleuren worden met de hand aangebracht door middel van een kwast. 

Bronnen
Jeannie Foord, "Decorative Plant and Flowerstudies", London B.T. Batsford, 1906
Neuer, J.C. Sliedrecht Smit, "Ukiyo-e 250 jaar Japanse prentkunst", Reed business
Rita Parkinson, "The botanical art files, Composition", Rita Parkinson, 2015
​Wikimedia